Discussiestuk

Cultuurparticipatie is een breed begrip en wordt verschillend geïnterpreteerd en ingevuld door stakeholders. Gemeenten zijn als eerste verantwoordelijk voor de cultuurparticipatie van hun inwoners, maar per gemeente zit wel verschil in de mate waarin zij zich inzetten. Gemeenten zijn soms zoekende in het vormgeven van hun beleid op dit thema en lopen er tegenaan dat mooie initiatieven weer stoppen door het gebrek aan structurele financiering. Het Rijk richt zich met het Programma Cultuurparticipatie en de regeling Samen Cultuurmaken op de samenwerking tussen cultuur en het sociaal domein. Het doel hierbij is om drempels voor cultuurdeelname te slechten. In de Hoofdlijnenbrief cultuur 2022 Herstel, vernieuwing, groei van staatssecretaris Uslu worden de positieve effecten van cultuurdeelname op ons welzijn benadrukt. Met de impuls jongerencultuur en een extra regeling om cultuurdeelname onder jongeren te stimuleren, komt er extra ondersteuning aan lokale plekken en initiatieven voor jongeren om zich creatief te ontwikkelen, zowel in de stad als in de regio. De provincie werkt aanvullend op wat de gemeenten doen, maar het landelijk beleid biedt onvoldoende handvatten voor de provincie om te kunnen bepalen waar we nu precies op moeten inzetten.

Het ontwikkelen van een eigen inhoudelijk kader geeft houvast bij het vormgeven van de inzet op cultuurparticipatie door de provincie. Op deze manier kunnen we bepalen hoe wij onze rol verder kunnen ontwikkelen in de samenwerking met gemeenten, het Rijk en de fondsen.

Discussiestuk

In het discussiestuk gaan we uit van een brede blik op cultuurparticipatie. We gaan daarom eerst in op een aantal ontwikkelingen die bepalend zijn voor deze keuze. Vervolgens gaan we in op de waarde van cultuurparticipatie, op wie het is gericht, wat ervoor nodig is en welke rol de provincie hierin zou kunnen spelen.

Waarom cultuurparticipatie?

Bijeenkomst van Platform VUUUR op 1 juni. Dit platform verbindt makers, communities en plekken dwars door alle kunstdisciplines heen in de provincie Utrecht.

© Rafaël Stomp

Kunst- en cultuurparticipatie heeft veel bewezen positieve eigenschappen. Het deelnemen, beleven of maken van kunst en cultuur geeft zin aan het leven, laat mensen tot bloei en ontwikkeling komen. 

De waarde van cultuurparticipatie ligt in de kwaliteiten die eigen zijn aan kunst en cultuur. Met deze kwaliteiten doelen we op de culturele ontwikkeling en het versterken van het cultureel burgerschap van mensen. Cultuurparticipatie draagt eraan bij dat mensen zichzelf beter kunnen uiten (zelfexpressie), anders naar de werkelijkheid (leren) kijken, hun horizon verbreden en hun verbeeldingsvermogen vergroten. Deze eigenschappen geven mensen handvatten om zichzelf, de ander en de wereld om zich heen te begrijpen en tot nieuwe inzichten te komen. Daarnaast wordt met cultuurparticipatie uitdrukking gegeven aan een gemeenschappelijke cultuur of juist aan de behoefte tot sociale verandering.

Cultuurparticipatie draagt eraan bij dat mensen zichzelf beter kunnen uiten, anders naar de werkelijkheid kijken, hun horizon verbreden en
hun verbeeldingsvermogen vergroten.

Uit de culturele kwaliteiten volgen bij herhaalde kunstervaringen en cultuurparticipatie ook kwaliteiten die aan andere domeinen raken, zoals persoonlijke ontwikkeling, welzijn, gezondheid en meer sociaal kapitaal van de gemeenschap. Zo kan je creatief uiten, zorgen voor een groter zelfvertrouwen; het leren bespelen van een instrument versterkt de cognitieve vaardigheden; meedoen in een koor kan er aan bijdragen dat het sociale netwerk groter wordt; door samen met anderen theater te maken of te dansen, kunnen mensen even ontsnappen aan de combinatie van een drukke baan en gezin, of hun zorgen vergeten. 

Met deze kwaliteiten draagt cultuurparticipatie bij aan het welzijn, de mentale gezondheid en de veerkracht van mensen. Dit kan weer een positieve uitwerking hebben op de mogelijkheden van mensen om mee te doen in de samenleving. Met dit in het achterhoofd kan cultuurparticipatie ook worden ingezet om mensen gericht te ondersteunen of te voorkomen dat ze voor grotere uitdagingen komen te staan. Cultuurparticipatie kan door de benoemde kwaliteiten ook van grote betekenis zijn bij maatschappelijke vraagstukken, zoals het bestrijden van eenzaamheid of bij taalontwikkeling van laaggeletterden.

Cultuurparticipatie raakt ook aan andere domeinen zoals persoonlijke ontwikkeling, welzijn, gezond-heid en meer sociaal kapitaal van de gemeenschap.

Street art laat zien hoe cultuur behoefte aan sociale verandering zichtbaar maakt. 

Ontwikkelingen van cultuurparticipatie

Er is momenteel een aantal opvallende ontwikkelingen in de manier waarop cultuurparticipatie vorm krijgt en van betekenis is bij maatschappelijke vraagstukken. Dit geeft aanleiding om opnieuw te kijken naar wat we onder cultuurparticipatie verstaan.

Cultuurparticipatie was vanouds het domein van de amateurkunstverenigingen en kunstencentra. Inmiddels vindt cultuurparticipatie op steeds meer plekken plaats, zo zijn er theaters die samen met het publiek een voorstelling maken en zorg- en welzijnsinstellingen die culturele activiteiten organiseren met hun doelgroepen. Instellingen merken dat zij door samen met de deelnemers cultuur te ontwikkelen, andere groepen bereiken en dat er nieuwe cultuuruitingen ontstaan of in beeld komen. Het perspectief van de deelnemers vormt in deze voorbeelden het uitgangspunt.

De Nederlandse samenleving verandert. Ook kunst en cultuur zijn in beweging en er ontstaan nieuwe cultuuruitingen en vormen van cultuurparticipatie. Een deel van de cultuuruitingen en -activiteiten ontvangt subsidie of heeft toegang tot publieke middelen, bijvoorbeeld doordat zij gebruik kunnen maken van een betaalbare oefenruimte. Op deze manier wordt de ontwikkeling van en deelname aan deze cultuuruitingen gestimuleerd. Niet alle (nieuwe) vormen van cultuurparticipatie worden op deze manier ondersteund en krijgen hierdoor niet dezelfde ontwikkelingskansen.

Een voorbeeld hiervan is dat cultuurparticipatie ook plaatsvindt in informeel georganiseerde (jongeren)cultuur, zoals hiphop-gerelateerde cultuur en community art. Veel van deze cultuurparticipatievormen worden buiten de publiek gefinancierde cultuursector ontwikkeld en door informele initiatieven (die niet georganiseerd zijn in een vereniging of stichting). Door een gebrek aan (structurele) financiering stoppen soms waardevolle initiatieven weer na een korte periode.

Verder verandert ook het cultuurparticipatiegedrag van de mensen die al gebruik maken van de publieke gefinancierde activiteiten. Mensen doen meer ad hoc aan cultuur dan als lid van een amateurkunstvereniging of bibliotheek, als cursist of abonnementhouder. Digitale (online) cultuurparticipatie vormt een alternatief voor publieke activiteiten en maakt het voor meer mensen makkelijker om deel te nemen aan kunst en cultuur. Door de coronapandemie heeft deze beweging een vlucht vooruit gekregen.

Door uit te gaan van een brede blik op cultuurparticipatie, waarin de bovenstaande ontwikkelingen worden meegenomen, wordt publiek gefinancierde cultuurparticipatie inclusiever. Hierdoor kan een groter deel van onze inwoners op een gelijkwaardige manier cultuur beoefenen, beleven en ervaren. Dit sluit aan op de provinciale ambitie om alle inwoners in de gelegenheid te stellen om actief deel te nemen aan kunst en cultuur.

cultuurparticipatie voor wie?

Optreden van het Grijze Koppen Orkest in woonzorgcentrum de Bijnkershoek in Utrecht. Dit is een initiatief van Fort van de Verbeelding.

De positieve kwaliteiten van cultuurparticipatie gelden voor alle mensen en in elke levensfase. Maar het verschilt per levensfase, culturele achtergrond, sociaaleconomische status, gezondheidstoestand, et cetera, waar en hoe mensen cultuur beleven, maken of eraan deelnemen.

Zo vinden cultuurparticipatieactiviteiten voor kinderen idealiter dicht bij huis plaats; voor vitale, draagkrachtige ouderen is afstand minder een probleem; terwijl zorgbehoevende ouderen het liefst in hun directe omgeving aan cultuur doen. Denk hierbij aan de Grijze Koppen Orkesten van Fort van de Verbeelding, waar ouderen in zorgcentra en zelfstandig wonende ouderen uit de wijk samen een orkest vormen in het zorgcentrum. Daarnaast kunnen er (gezondheids)beperkingen of andere maatschappelijke kwesties aan de orde zijn, ongeacht de levensfase waar iemand in zit.

De behoeften en mogelijkheden in iedere levensfase zijn van belang voor de manier waarop cultuurparticipatie wordt georganiseerd. Als je hier beter zicht op hebt, kun je cultuurparticipatie gericht stimuleren.

Vanuit sport wordt succesvol gewerkt met levensfasen, bijvoorbeeld bij Sportbedrijf Rotterdam. Dit helpt om sport op zo’n manier te organiseren dat het goed aansluit bij de doelgroep. Dit kan mogelijk inspirerend zijn voor het organiseren van cultuurparticipatie. 

Daarbij constateren we dat slechts een deel van de bevolking regelmatig gebruik maakt van door de overheid gefinancierde culturele organisaties en activiteiten. Financiële of fysieke drempels kunnen de reden zijn dat mensen geen gebruik maken van het bestaande aanbod van de publieke instellingen. Maar het kan ook zijn dat het bestaande aanbod of de vorm niet aansluit. Omgekeerd zijn de eigen cultuuruitingen en -vormen die door verschillende groepen in de samenleving zijn ontwikkeld, niet altijd zichtbaar voor de publieke culturele instellingen en instituties.

De behoeften en mogelijkheden in iedere levensfase zijn van belang voor de manier waarop cultuurparticipatie wordt georganiseerd. Als je hier beter zicht op hebt, kun je cultuurparticipatie gericht stimuleren.

Mensen die toegang hebben tot publieke middelen en gesubsidieerde activiteiten hebben meer (doorgroei)mogelijkheden en vaak betere faciliteiten ter beschikking om zich cultureel te uiten en te ontwikkelen. Om publiek gefinancierde cultuurparticipatie inclusiever te maken, is het naar ons idee belangrijk om er, ten eerste, naar te streven dat de kwaliteiten van cultuurparticipatie aan alle mensen ten goede komen, ook aan bijvoorbeeld kinderen uit kansarme gezinnen (kansengelijkheid) en aan mensen die vanwege hun mentale gezondheid, eenzaamheid of beperkt netwerk extra baat hebben bij de positieve kwaliteiten van cultuurparticipatie. Ten tweede, om zorg te dragen voor gelijkwaardige ontwikkelingskansen voor cultuurparticipatievormen die nu buiten de publieke cultuursector plaatsvinden en zich verder of breder willen ontwikkelen. Samen met gemeenten en het Rijk bekijken we hoe we, vanuit ieders rol, kunnen inzetten om bovenstaande ontwikkeling naar inclusieve cultuurparticipatie op te pakken.

Om publiek gefinancierde cultuurparticipatie inclusiever te maken, is het naar ons idee belangrijk om er naar te streven dat de kwaliteiten van cultuurparticipatie aan alle mensen ten goede komen en om te zorgen voor gelijke ontwikkel-kansen voor alle vormen van cultuurparticipatie. 

Inclusieve cultuurparticipatie

Workshop tekenen voor kinderen in het kader van het festival Utrecht Tekent, georganiseerd door ZIMIHC.

© Bas de Meijer

Brede blik op cultuurparticipatie

Dit stuk richt zich op actieve cultuurparticipatie: activiteiten waaraan mensen zelf actief deelnemen of die ze zelf ontwikkelen, vormgeven en uitvoeren. Inclusieve cultuurparticipatie vraagt binnen dit kader om een ruimer begrip van wat cultuur of cultuurparticipatie is.

Cultuurparticipatie is breed geschakeerd en kent veel vormen:

• Vrijetijdsbeoefening (amateurkunstverenigingen en informele culturele groepen);
• Cultuureducatie en talentontwikkeling;
• Participatieve kunst (community art, sociaalartistieke projecten, co-creatie);
• Cultuurparticipatie met aandacht voor sociaalmaatschappelijke vraagstukken, in samenwerking met stakeholders uit zorg en welzijn (waaronder jongerenwerk);
• Kunstinstellingen en kunstenaars die met publiek werken en hen actief laten deelnemen;
• Cultuurparticipatie die zich buiten de publiek gefinancierde cultuursector of digitaal afspeelt;
• Door de lokale gemeenschap georganiseerde festivals en evenementen.

Door open te staan voor verschillende en nieuwe vormen van cultuurparticipatie wordt de publiek gefinancierde cultuurparticipatie opener voor iedereen. Mensen zijn tegenwoordig weliswaar cultureel actief, maar committeren zich minder snel aan cursussen, abonne-menten en dergelijke. Het is dus de moeite waard om heel diverse manieren van cultuurparticipatie te stimuleren. Dit zorgt ervoor dat veel en vooral ook verschillende mensen kunnen deelnemen.

In de brede blik op cultuurparticipatie is het uitgangspunt dat mensen op meer plekken bezig zijn met cultuur en dat er geen scherpe scheidslijnen zijn tussen de gangbare categorieën, zoals kunst-educatie, cultuurparticipatie of participatieve kunst. De rollen die mensen innemen kunnen telkens anders zijn: de ene keer tonen ze hun kunst, dan weer organiseren of produceren ze de activiteiten, of ze nemen interactief deel als publiek. Ook kan cultuurparticipatie starten of veranderen in elke levensfase. Zo kunnen mensen op hun vijftigste meedoen aan een (participatief) theaterstuk, zonder eerder theaterles gehad te hebben.

Door open te staan voor verschillende en nieuwe vormen van cultuurparticipatie wordt de publiek gefinancierde cultuurparticipatie opener voor iedereen.

In de brede blik op cultuurparticipatie is het uitgangspunt dat mensen op meer plekken bezig zijn met cultuur en dat er geen scherpe scheidslijnen zijn tussen de gangbare categorieën, zoals kunsteducatie, cultuurparticipatie of participatieve kunst. De rollen die mensen innemen kunnen telkens anders zijn: de ene keer tonen ze hun kunst, dan weer organiseren of produceren ze de activiteiten, of ze nemen interactief deel als publiek. Ook kan cultuurparticipatie starten of veranderen in elke levensfase. Zo kunnen mensen op hun vijftigste meedoen aan een (participatief) theaterstuk, zonder eerder theaterles gehad te hebben.

Hieruit volgt automatisch een verbreding van het type instelling of persoon die deze activiteiten mogelijk maakt:

• Centra voor de kunsten;
• Overige formele cultuureducatieaanbieders;
• Verenigingen voor amateurkunst;
• Onafhankelijke professionele kunstenaars en kunstvakdocenten;
• Kleine en grote (publiek gefinancierde) kunst- en erfgoedinstellingen, culturele organisaties en festivals, productiehuizen en platforms voor talentontwikkeling in alle kunstdisciplines en de culturele industrie;
• Informeel georganiseerde kunstenaars, makers en initiatiefnemers op verschillende niveaus van professionaliteit (geen formele rechtspersoon, zonder gevestigde kunstvakopleiding en zonder publieke financiering);
• Zorg- en welzijnsinstellingen.

In de brede blik op cultuurparticipatie is het uitgangspunt dat mensen op meer plekken bezig zijn met cultuur en dat er geen scherpe scheidslijnen zijn tussen de gangbare categorieën, zoals kunsteducatie, cultuurparticipatie of participatieve kunst.

Naast het oog hebben voor verschillende en nieuwe vormen van cultuurparticipatie, is het openstaan voor het brede palet aan instellingen, organisaties en locaties waarbinnen mensen actief aan cultuurparticipatie kunnen doen van belang. Zo kan de cultuursector inclusiever worden. Een brede blik op cultuurparticipatie streeft naar gelijke ontwikkelingskansen voor al deze vormen en initiatiefnemers. Dit sluit ook aan bij onze inzet op talentontwikkeling. In de jongeren en hiphop-gerelateerde cultuur ontwikkelen talenten zich via zelf-organisatie, communities en collectieven, zowel offline als online. Wij willen de bestaande en opkomende structuren meer aan elkaar koppelen. De belangrijkste elementen hierbij zijn kansengelijkheid voor alle jongeren, een gelijk speelveld creëren en maatwerk bieden.

Cultuurparticipatie buiten de bestaande kaders

Hoe doe je dat dan in de praktijk? Vaak wordt gedacht dat de oplossing om meer mensen aan cultuur te laten deelnemen ligt in het verbreden van de toegang tot een bepaald cultureel aanbod dat door de overheid wordt gesubsidieerd en daarmee wordt aangewezen als hét aanbod. Hierdoor worden nieuwe groepen en samenwerkingspartners aangesproken, maar wat het aanbod is en op welke manier het wordt georganiseerd staat min of meer vast. Het verlagen van drempels vanuit het ‘bestaande aanbod’ door vraaggericht werken, het verlagen van (financiële of fysieke) drempels en publieksverbreding is maar een deel van de oplossing.

Met activiteiten die zich los van de bestaande kaders en buiten de publieke cultuursector ontwikkelen, raken mensen betrokken bij cultuurparticipatie die voor de publieke instellingen moeilijk bereikbaar zijn. De initiatiefnemers weten wat er speelt bij hun achterban en wat aanslaat. Door ruimte te bieden aan initiatieven waarbij deelnemers activiteiten ontwikkelen ‘op eigen voorwaarde’, krijgt een groter deel van de inwoners toegang tot de publieke capaciteit en middelen om zich (cultureel) te ontwikkelen en wordt cultuurparticipatie inclusiever.

Het kan gaan om nieuwe initiatieven in de samenleving , maar ook verschillende publiek-gefinancierde instellingen ontwikkelen in co-creatie met mensen cultuurparticipatie activiteiten. Ze creëren een gelijkwaardig speelveld, waarin mensen de ruimte krijgen om naar eigen inzicht cultuurparticipatieactiviteiten te ontwikkelen en de instellingen ondersteunen waar nodig. In de samenwerking staan gelijkwaardige uitwisseling van expertises, gezamenlijk leren, en wederkerigheid centraal.

Door ruimte te bieden aan initiatieven waarbij deelnemers activiteiten ontwikkelen ‘op eigen voorwaarde’, krijgt een groter deel van de inwoners toegang tot de publieke capaciteit en middelen om zich (cultureel) te ontwikkelen en wordt cultuurparticipatie inclusiever.

Vanuit dit principe vertrekken de Klasse-Labs van Kunst Centraal waarin door leerlingen zelf wordt bedacht wat kunst voor hen betekent. Op deze manier bedenken zij met elkaar een cultuurproject voeren dit uit. Ook de wijkcultuurhuizen in Utrecht geven cultuurparticipatie op inclusieve manier vorm door zoveel mogelijk wijkbewoners gelijkwaardig te laten bijdragen aan de programmering en activiteiten. Zo faciliteert Het Wilde Westen ideeën van wijkbewoners voor cultuuractiviteiten en haalt die ideeën actief op. Via de Regeling MeeMaakPodia van Fonds voor Cultuurparticipatie wordt co-creatie in programmering bij meerdere kunstinstellingen geïmplementeerd.

Optreden van Hip-Hop groep The Rocking Chairs in woonzorgcentrum Molenschot/ Daelhoven in Soest (juni 2019).

© Robert Thoomes

Provinciale Rollen

Om de beweging naar meer inclusieve cultuurparticipatie te stimuleren, vraagt inzet op verschillende niveaus; vanuit het Rijk, de provincie, gemeenten, culturele instellingen en fondsen.

Als provincie verhouden we ons tot het landelijke en het lokale beleid. Landelijk is er het Programma Cultuurparticipatie en een regeling die wordt uitgevoerd door het Fonds voor Cultuurparticipatie. Vanuit het Interprovinciaal Overleg (IPO) en binnen de Culturele Stedelijke Regio Utrecht wordt er afgestemd met het Ministerie van OCW en de Raad van 12. Cultuurparticipatie was tot nu toe geen vast onderwerp in deze afstemming, maar wordt sinds kort ook meegenomen in de afstemming met OCW. Daarnaast neemt de provincie deel aan landelijke overleggen waaraan onder meer het LKCA en het Fonds voor Cultuurparticipatie deelnemen.

Als provincie staan we in contact met de gemeenten, maar minder met lokale culturele instellingen en initiatieven. Gemeenten staan meer in direct contact met culturele instellingen en hebben daarbij een belangrijke verantwoordelijkheid voor de (cultuur-)participatie van hun inwoners. Zij zorgen bijvoorbeeld voor passende, betaalbare oefen- en presentatieruimte en maken het mogelijk dat inwoners die minder te besteden hebben actief aan cultuur kunnen doen, bijvoorbeeld via het Jeugdfonds Sport & Cultuur, dat wij ook ondersteunen. Daarnaast dragen gemeenten zorg voor lokale cultuurondersteuners, zoals cultuurcoaches en combinatiefunctionarissen.

Vanuit onze provinciale rol kunnen wij bovenlokale samenwerking faciliteren en een schakel vormen tussen het landelijke en het lokale beleid. Om inclusieve cultuurparticipatie te stimuleren, zetten wij daarom in op de onderstaande rollen.

Aanjager

We dragen ons inhoudelijk kader over cultuurparticipatie uit richting onze stakeholders, zoals medeoverheden, culturele organisaties en lokale verbinders. Zo gaan we in gesprek met gemeenten om duiding te geven aan het begrip inclusieve cultuurparticipatie, hierbij kijken we wat het betekent om een brede definitie te hanteren en wat er nodig is om dit te verankeren in beleid.

Ook dragen we ons idee over inclusieve cultuurparticipatie uit in contact met andere provincies, het Ministerie van OCW, de Raad van 12, het LKCA, fondsen en partners uit ons netwerk.

Verbinder

We faciliteren de samenwerking, het delen van expertise en gezamenlijk leren op het terrein van inclusieve cultuurparticipatie binnen het netwerk van lokale verbinders. De provincie werkt hierbij aanvullend op gemeenten.

We zoeken de samenwerking met andere beleidsprogramma’s binnen de provinciale organisatie, zoals Talentontwikkeling, Bibliotheken, Cultuureducatie, Sociale Agenda, Vitale Wijken en Positieve Gezondheid.

We informeren gemeenten over ontwikkelingen in het landelijke beleid op het terrein van cultuurparticipatie en nemen de lokale ontwikkelingen mee in ons gesprek met het Rijk. We zetten daarbij in op betere afstemming over de inzet vanuit verschillende overheidslagen. Dit doen wij via het IPO en binnen de Culturele Stedelijke Regio Utrecht.

Verduurzamer

© Voornaam Achternaam

We lobbyen voor een betere aansluiting tussen Rijk, provincies en gemeenten met betrekking tot inclusieve cultuurparticipatie.

We stimuleren de ontwikkeling van structurele en integrale budgetten. Hierbij zoeken we naar mogelijkheden voor matching van provinciale en gemeentelijke middelen, samenwerking met fondsen en samenwerking met andere beleidsterreinen en progamma's binnen de provinciale organisatie.

Meer weten over cultuurparticipatie?
Kijk op www.provincie-utrecht.nl